Cyflwynodd y Rheolwr Gwasanaethau Democrataidd adroddiad oedd yn amlinellu prif gynigion y Bil Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru).

Dywedodd fod y Bil wedi'i gyhoeddi ym mis Tachwedd eleni, ac wedi cyflwyno nifer o gynigion, fel a ganlyn:

Trefniadau Etholiadol Llywodraeth Leol

• Bydd yr oed pleidleisio ar gyfer etholiadau llywodraeth leol yn cael ei ostwng o 18 i 16, a bydd yr hawl i sefyll a phleidleisio mewn etholiadau llywodraeth leol yn cael ei ymestyn i breswylwyr cymwys sy'n ddinasyddion tramor yng Nghymru.

• Caiff awdurdodau lleol a chynghorau cymunedol eu rhoi ar gylch etholedig pum mlynedd parhaol, gan drosglwyddo'r pwerau i Lywodraeth Cymru er mwyn sefydlu cofrestr ddigidol Cymru gyfan, sy'n caniatáu i dreialu ffyrdd newydd o gynnal etholiadau lleol (e.e. pleidleisio drwy'r post, oriau pleidleisio newydd, pleidleisio'n electronig, cyfrif yn electronig).

Meini prawf gwahardd rhag sefyll fel cynghorydd

• Gwaherddir pobl sydd wedi cael eu dyfarnu'n fethdalwyr, yn droseddwyr rhyw cofrestredig neu wedi treulio cyfnod o 3 mis neu fwy yn y carchar (dedfryd ohiriedig neu beidio).

• Caniateir i staff y cyngor sefyll mewn etholiadau ar ran awdurdod lleol maent yn gweithio iddo, ond bydd gofyn iddynt ymddiswyddo os cânt eu hethol.

Trefniadau Llywodraethu

• Bydd y Bil yn cyflwyno p?er o gymhwysedd cyffredinol i awdurdodau lleol a chynghorau cymunedol cymwys, gan roi p?er iddynt weithredu dros lesiant eu priod gymuned, annog effeithiolrwydd a gwerth gorau posibl am arian.

• Bydd angen i awdurdodau lleol benodi Prif Swyddog Gweithredol gan gyhoeddi trefniadau ar gyfer rheoli eu perfformiad. Mae'r Bil yn cyflwyno swyddogaethau i'w rhannu rhwng y gwahanol lefelau o fewn y Cabinet, ac yn gofyn i gynghorau ddarparu ar gyfer cyfnodau mamolaeth i gynghorwyr.

• Bydd gofyn i Bwyllgorau Safonol gyhoeddi Adroddiad Blynyddol, a bydd angen i gynghorau cymunedol ddrafftio a chyhoeddi cynllun hyfforddi ar gyfer cynghorwyr a staff

Cwmnïau sydd wedi uno

• Bydd cyfle i fwy nag un awdurdod lleol weithio ar draws y rhanbarth drwy bwyllgorau cyfunedig corfforaethol. Mae hefyd yn rhoi p?er i Lywodraeth Cymru ymyrryd neu ofyn i un awdurdod lleol gynorthwyo awdurdod arall os credir nad yw cyngor penodol yn bodloni gofynion perfformiad (yn seiliedig ar hunanasesiad ac adolygiad cyfoedion).

• Bydd unrhyw gwmnïau sy'n uno yn gwneud hynny'n wirfoddol. Gall dau awdurdod lleol, neu fwy, gyflwyno cais i Llywodraeth Cymru i uno cwmnïau. Mae'r Bil yn nodi'r broses a rheoliadau ymgynghori cyhoeddus ffurfiol gofynnol i greu awdurdod lleol cyfun. Mae modd i gynghorau wneud cais i'w diddymu.

Ymgysylltu â'r cyhoedd

• Bydd gofyn i awdurdodau lleol gyhoeddi strategaeth gyfranogi gyhoeddus. Rhoddir dyletswydd ar awdurdodau lleol i annog y bobl leol i gyfrannu i lywodraeth leol.

• Bydd awdurdodau lleol angen cyflwyno cynlluniau ar gyfer deisebau cyhoeddus, gweddarlledu'r holl gyfarfodydd cyhoeddus (yn ddibynnol ar reoliadau) a gwneud trefniadau i gynghorwyr fod yn bresennol o bell. Ni fydd y darpariaethau hyn yn berthnasol i gynghorau cymunedol.

• Bydd gofyn i Gynghorau Cymunedol ganiatáu i aelodau'r cyhoedd wneud cynrychiolaethau yn ystod cyfarfodydd a chyhoeddi adroddiadau blynyddol ar ddiwedd bob blwyddyn ariannol.

Eglurodd y Rheolwr Gwasanaethau Democrataidd y byddai Cynghorau yn cael dewis eu system bleidleisio eu hunain, lle gellir herio etholiadau drwy'r system fwyafrifol syml bresennol neu system bleidleisio drosglwyddadwy sengl

Dywedodd y Rheolwr Gwasanaethau Democrataidd wrth yr Aelodau bod rhaid cynnal pleidlais o fewn Cyngor er mwyn newid y system bleidleisio oddi mewn iddo, gyda lleiafswm o ddwy ran o dair o Aelodau yn ffafrio'r newid.

Eglurodd y Rheolwr Gwasanaethau Democrataidd fod y Pwyllgor Archwilio yn newid ei enw i Bwyllgor Archwilio a Llywodraethu. Byddai lleygwr yn cael ei ddynodi'n Gadeirydd a byddai traean y Pwyllgor yn aelodau lleyg.  Manylwyd ar swyddogaethau newydd Y Pwyllgor Archwilio a Llywodraethu yn adran 114 y bil.

Ychwanegodd y Rheolwr Gwasanaethau Democrataidd y bydd gofyn i'r Cyngor weddarlledu'r holl gyfarfodydd cyhoeddus, nid oes manylion ynghylch hyn ar hyn o bryd.

Bu i aelod ofyn pryd fydd y Bil yn cael ei roi ar waith. Cadarnhaodd y Rheolwr Gwasanaethau Democrataidd y byddai'r Deddf ei rhoi ar waith erbyn Haf 2020.

Croesawodd un Aelod gynigion y Bil newydd, a nododd mai mantais un ohonynt oedd y gofyn i wneud presenoldeb o bell ar gael i'r holl Aelodau. Nododd bod llawer o'r Aelodau yn gweithio ac yn ei chael hi'n anodd mynychu'r cyfarfodydd, ond wrth ganiatáu iddynt fod yn bresennol o bell, a rhoi strwythur cadarn mewn lle, bydd posib iddynt fynychu'r cyfarfod gan wella presenoldeb yr Aelodau sy'n gweithio ar y cyfan.

Ystyriodd y Cadeirydd y byddai presenoldeb o bell yn fanteisiol; fodd bynnag, roedd cysylltedd rhyngrwyd da yn hanfodol i wneud hyn yn llwyddiant.  

Dywedodd Aelod ei fod yn ffafrio'r Bil newydd, ond byddai'n hoffi gweld mwy o eglurhad am y systemau pleidleisio.

Cyfeiriodd y Cadeirydd at y gofyn am Adroddiad Blynyddol y Pwyllgor Safonol, ac roedd yn credu y byddai'n adroddiad byr am nad oedd gan y Pwyllgor Safonau lwyth achosion sylweddol. 

PENDERFYNWYD: Y byddai'r Aelodau yn nodi cynnwys yr adroddiad.